ΗΡΩΕΣ στην σκιά

 

Υπάρχουν άραγε ήρωες που αγνοήθηκαν από την Ιστορία? Άνθρωποι που συνέβαλαν στην δημοκρατία του κόσμου, που έφθασαν να πολεμήσουν για την ελευθερία κάποιων συνανθρώπων τους μακριά από το σπίτι τους, ίσως σε μια άλλη χώρα, ή σε μια άλλη ήπειρο, ή σε μια άλλη γωνιά του πλανήτη?

Εάν θα επιχειρούσα να κατασκευάσω έναν τέτοιο ήρωα στο χαρτί, θα χρειαζόμουν κάποια δυσεύρετα υλικά. Το πρώτο που θα χρειαζόμουν θα ήταν το μεγαλείο ψυχής.  Για να υπερβεί ένας άνθρωπος τον εαυτό του χρειάζεται μεγαλείο ψυχής.  Ύστερα, χρειάζεται να έχει μια δική του ζωή, την οποία είναι έτοιμος να απαρνηθεί.  Να έχει δικούς του ανθρώπους, συγγενείς, πατρικό, πατρίδα, γειτονιά, αγάπες, φίλους, έρωτες.  Όλα αυτά, φτάνει να τα θυσιάσει κάποιος όταν αφιερώνεται στον αγώνα των άλλων.  Χαρίζει στους άλλους τη ζωή του την ίδια, δηλαδή ρισκάρει απόλυτα, βάζοντας ένα τεράστιο ερωτηματικό στο ενδεχόμενο ακόμα και να τη χάσει κάποια στιγμή.

Τέτοιοι ήρωες ήταν οι brigadistas που συνέρρευσαν από διάφορα σημεία της γης, περιλαμβανομένης της Ελλάδας της εποχής του Μεταξά, για να πολεμήσουν εναντίον της δικτατορίας του Franco στην Ισπανία το 1936.  Επιχειρώντας να κατανοήσω αυτούς τους ήρωες, να εισχωρήσω στην ψυχή τους και στον τρόπο που σκέφτονταν, τους βάζω στο πλαίσιο της εποχής τους.  Ήταν η εποχή που σε διάφορα σημεία του κόσμου ξεσπούσαν δικτατορικά πραξικοπήματα.  Είναι η ώρα που οι στασιαστές στρατηγοί θέλουν να καταλάβουν τη Μαδρίτη, ενώ ο Χίτλερ και ο Μουσολίνι τους βοηθούν και υποστηρίζουν με γενναιόδωρο τρόπο.  Μαζί στην ουρά των  υποστηρικτών ακολουθεί και ο πορτογάλος δικτάτορας Αντόνιο Σαλαζάρ.  Φυσικά η ναζιστική Γερμανία και η φασιστική Ιταλία είναι οι πρώτες χώρες που σπεύδουν να αναγνωρίσουν την «Επαναστατική Ισπανική Κυβέρνηση».  Οι Γάλλοι βοηθούν ελάχιστα τους Δημοκρατικούς της Ισπανίας, το ίδιο και η τότε Σοβιετική Ένωση καθώς ο Στάλιν φοβόταν ότι  άμεση βοήθεια προς τους Ισπανούς θα ενίσχυε τις ανησυχίες της γαλλικής δεξιάς και των Βρετανών περί πιθανής νίκης των μπολσεβίκων στη δυτική Μεσόγειο. Οι ισορροπίες είναι εξαιρετικά λεπτές, κάθε βοήθεια στους δημοκρατικούς θα μπορούσε να ερμηνευτεί ως επέμβαση στα εσωτερικά μιας χώρας και αυτό δεν ανήκε στις πρακτικές της ορθής πολιτικής….

Όλα αυτά τα περιγράφει με λεπτομέρειες και  στοιχεία βασισμένα σε ενδελεχή έρευνα ο Γιάννης Παντελάκης στο βιβλίο του Los buenos Antifasistas, ένα βιβλίο που ρίχνει φως στις πτυχές μιας μεγάλης διεθνούς υπόθεσης και στους ήρωες που παρέμειναν στη σκιά της Ιστορίας. 

Το έναυσμα για την έρευνα του Γιάννη Παντελάκη ήταν η συνάντησή του με μια γυναίκα 81 ετών, που σήμερα ζει στο Albacete της Νοτιοανατολικής Ισπανίας, η οποία του διηγήθηκε την συγκλονιστική ζωή του Έλληνα πατέρα της και της Ισπανίδας μητέρας της.  Οι δυο τους γνωρίσθηκαν κι ερωτεύθηκαν κάτω από τις ιαχές του εμφύλιου στην Ισπανία.  Δυο άνθρωποι διαφορετικοί. Εκείνη εργαζόταν στο τσαγκάρικο του πατέρα της. Εκείνος, ο Γιώργος Τσάκος, ήταν ένας ήρωας, ένας άνθρωπος που εμπνευσμένος από τα ιδανικά της ελευθερίας και της δημοκρατίας είχε πάρει την απόφαση να φύγει από την Αμερική όπου βρισκόταν για να ενταχθεί στις Διεθνείς Ταξιαρχίες και να πολεμήσει με τα «αδέλφια του» τους Ισπανούς εναντίον των φασιστών του Franco.  Το ίδιο είχαν κάνει εκείνη την εποχή κι άλλοι (σύμφωνα με τον επίσημο υπολογισμό ο αριθμός των εθελοντών κυμάνθηκε από 40.000 – 60.000) από την Κύπρο, την Ελλάδα, την Βρετανία, την Πολωνία, την Ουγγαρία, την Ιταλία, την Γερμανία, τον Καναδά, την Ελβετία,την Κούβα, την Ολλανδία, τις χώρες της Βαλτικής, την Αυστρία, την Αργεντινή, την Πορτογαλία, τις Φιλιππίνες, την Κίνα, την Ινδία…

Είναι εντυπωσιακός ο κατάλογος των χωρών από τις οποίες προέρχονταν οι εθελοντές brigadistas.  Είναι εντυπωσιακά πρωτόγνωρο αυτό που έκαναν. Πολλοί από αυτούς ξεκίνησαν από χώρες όπου η λογοκρισία, η ανελευθερία και τα απολυταρχικά καθεστώτα δεν άφηναν περιθώρια επιλογής.  Η αντίδραση αυτού του είδους θεωρήθηκε για πολλούς υποχρέωση και ηθική στάση.  Ο συγγραφέας έχει αποτυπώσει πολλές και διαφορετικές ιστορίες ανθρώπων, υπαρκτών προσώπων  που είχαν όνειρα, αδυναμίες, κίνητρα, διέθεταν την αισιοδοξία και την βεβαιότητα που δίνουν τα νιάτα που δεν μπορούν να εγκλωβιστούν.  Για τους ανθρώπους αυτούς ο φασισμός ήταν μια διεθνής υπόθεση και το χρέος τους να πολεμήσουν τον εθνικισμό μιας χώρας που δεν ήταν δική τους, υπήρξε μονόδρομος.

Η γυναίκα που συνάντησε ο συγγραφέας του βιβλίου είναι η Αναστασία, κόρη του Γιώργου Τσάκου η οποία όπως λέει  χαρακτηριστικά «γνώρισε για πρώτη και τελευταία φορά τον πατέρα της όταν ήταν οκτώ μηνών». Από τα στρατόπεδα των ηττημένων δημοκρατικών στην Γαλλία μετά την τελική έκβαση του Εμφυλίου, η μητέρα της Αναστασίας, Llanos Moratalla, επέστρεψε μαζί με το βρέφος στο Albacete προκειμένου να πάρει τα αναγκαία έγγραφα που θα επέτρεπαν στο ζευγάρι να ταξιδέψει στην Αμερική. Δεν ξανασυναντήθηκαν ποτέ. Η Llanos μπαίνει αμέσως σε στενή παρακολούθηση από το καθεστώς και πεθαίνει λίγα χρόνια αργότερα αποκαρδιωμένη. Ο Γιώργος Τσάκος ψάχνει για αρκετά χρόνια αλλά μάταια τον τρόπο να επανασυνδεθούν. Η Αναστασία μεγαλώνει στην ζοφερή ατμόσφαιρα της επικράτησης του Φρανκισμού με το στίγμα της κόρης ενός ξένου και αριστερού. «Είναι χαρακτηριστικό ότι αυτή η κοπέλα πήρε ιθαγένεια στα 21 της χρόνια», σημειώνει ο Γιάννης Παντελάκης.

Η μόνη επαφή με τον πατέρα της ήταν τα γράμματα που έστελναν από ένα σημείο κι έπειτα. «Με έναν πατέρα που έδειξε τεράστιο ενδιαφέρον για εκείνη και που παρά την απόσταση και τις δυσκολίες δεν την ξέχασε ποτέ» λέει ο συγγραφέας ενώ μας αφηγείται πως κατά την διάρκεια της συνάντησής τους στο Albacete, η Αναστασία «συνέχεια κρατούσε στην αγκαλιά της ένα χάρτινο κουτί που είχε μέσα τα γράμματα και τις φωτογραφίες του».

 Με το βιβλίο του Γιάννη Παντελάκη που εκδόθηκε από το ΘΕΜΕΛΙΟ, φωτίζεται μια υπόθεση που για τα ελληνικά δεδομένα  έχει παραμείνει στο σκοτάδι.  Ποιοι ήταν όλοι αυτοί οι έλληνες? Πως σκέφτονταν και πώς αποφάσισαν να βρεθούν στην Ιβηρική?

Στο παράρτημα του βιβλίου υπάρχει ένας κατάλογος με περίπου 400 ονοματεπώνυμα και βιογραφικά εθελοντών αν και είναι σαφές ότι υπάρχουν αρκετές πιθανότητες ο αριθμός αυτός να είναι μεγαλύτερος. Είναι εξαιρετικά δύσκολο έως αδύνατο να αποτυπωθεί ο ακριβής αριθμός όχι μόνο των Ελλήνων και Κυπρίων αλλά του συνόλου των ξένων εθελοντών, επειδή αρκετοί από αυτούς, φθάνοντας στην Ισπανία, για λόγους προστασίας και ασφάλειας δεν χρησιμοποιούσαν τα πραγματικά ονόματά τους , αλλά ψευδώνυμα.  Επίσης πολλοί από αυτούς που σκοτώθηκαν από τα πυρά των εθνικιστών του Franco θάφτηκαν στη γη της Ιβηρικής και ποτέ κανείς δεν έμαθε ποια ήταν η τύχη τους. 

Οι Έλληνες και Κύπριοι εθελοντές ανήκαν στην πλειονότητά τους στην Αριστερά και την κυρίαρχη έκφρασή της εκείνα τα χρόνια, δηλαδή τα Κομμουνιστικά Κόμματα, αλλά ανάμεσά τους υπήρχαν ακόμα σοσιαλιστές, αναρχικοί, τροτσκιστές και γενικότερα δημοκρατικοί πολίτες που θεώρησαν πως η ήττα του εθνικισμού στην Ισπανία ήταν μια υπόθεση που τους αφορούσε.  Αρκετοί Έλληνες εθελοντές πίστευαν πως μια ήττα του Ισπανικού εθνικισμού ίσως να ήταν η αρχή του ξηλώματος εθνικιστικών καθεστώτων σε πολλές χώρες στην Ευρώπη όπως και στη δική μας. Έτσι, με κάποιο τρόπο, ερμηνεύεται και το πάθος που έδειξαν γι’ αυτήν την υπόθεση οι Έλληνες, ένα πάθος που έχει καταγραφεί και από τους Ισπανούς αλλά και από τον Ernest Hemingway.

Τις εμπειρίες του από τον ισπανικό εμφύλιο μας έχει μεταφέρει γλαφυρότατα στο παρελθόν ο Τζορτζ Οργουελ με το «Φόρος Τιμής στην Καταλωνία» που επανεκδόθηκε πρόσφατα από τις Εκδόσεις Μινωας. Ο Οργουελ μας μεταφέρει σκηνές χάους από την εκπαίδευση των νεοεισυλλέκτων εθελοντών, απουσία πειθαρχίας και σε μερικές περιπτώσεις άτακτης συμπεριφοράς συνοδευόμενης από χαλαρότητα και φλογερές ιδέες για απόλυτη κοινωνική ισότητα.

Παρούσα στον ισπανικό εμφύλιο και την ελληνική δημοσιογραφία, κυρίως με τους απεσταλμένους όσων εφημερίδων τουλάχιστον δεν είχαν σταματήσει να κυκλοφορούν επι δικτατορίας Μεταξά και οι οποίοι έστελναν συνήθως φιλικές για τον Franco ανταποκρίσεις.

Στην Ισπανία βρέθηκε και ο σημαντικός δημοσιογράφος του Ριζοσπάστη Κώστας Βιδάλης η εφημερίδα του οποίου ωστόσο έκλεισε από την πρώτη ημέρα επιβολής του καθεστώτος της 4ης Αυγούστου. Ο Βιδάλης όπως είναι γνωστό δολοφονήθηκε αργότερα από το παρακράτος της δεξιάς στην Ελλάδα. Ανταποκρίσεις για τον Ισπανικό εμφύλιο έστελναν και κάποιοι δημοσιογράφοι για λογαριασμό Ελληνικών εφημερίδων που κυκλοφορούσαν ελεύθερες χωρίς λογοκρισία στο εξωτερικό ιδιαίτερα στη Νέα Υόρκη. 

Ο Νίκος Καζαντζάκης, ταξίδεψε στην Ισπανία ως απεσταλμένος της «Καθημερινής» και είναι εντυπωσιακό πως ο σημαντικός αυτός συγγραφέας, ο ασυμβίβαστος με θέσφατα και αξιώματα, έστελνε ανταποκρίσεις σχεδόν φιλικές για το πρόσωπο του στρατηγού Φράνκο, δείχνοντας έναν άνευ προηγουμένου σεβασμό στο πρόσωπο του δικτάτορα. «Ο φασισμός και ο χιτλερισμός είναι φαινόμενα βαθιά σημαντικότατα, άξια του πιο μεγάλου σεβασμού και φόβου… Ο Μουσολίνι και ο Χίτλερ είναι δυο μεγάλοι πρωταθλητές που συντελούν με τον τρόπο τον ειδικό τους… να λυθεί το τρομακτικό παγκόσμιο δράμα που ζούμε» έγραφε. Ο λογοτέχνης Ασημάκης Πανσέληνος, είχε σχολιάσει ότι ο Καζαντζάκης «δεν κατάλαβε το πραγματικό νόημα των γεγονότων, κάπου τα μπέρδεψε και χάθηκε σε  ανεπίκαιρες γενικεύσεις», αλλά υπήρχαν και άλλοι διανοούμενοι που είχαν εκφράσει τον ανυπόκριτο θαυμασμό τους για την «νέα Ισπανία» του Στρατηγού Franco.

Φυσικά δεν είναι μόνον η ανάμειξη των εθελοντών στον εμφύλιο αυτό. Υπήρχε, όπως πάντα υπάρχει σε τέτοιες περιπτώσεις, και η επιχειρηματική πλευρά στα γεγονότα. Ο Έλληνας επιχειρηματίας Μποδοσάκης και πολλοί άλλοι μεσάζοντες, έμποροι και κατασκευαστές πολεμικού υλικού και εφοδίων, κέρδισαν χρήματα από αυτόν τον πόλεμο. Ιδιαίτερα ο Μποδοσάκης είχε την αμέριστη βοήθεια του καθεστώτος Μεταξά, που παρά τις διεθνείς συμφωνίες τις οποίες είχε συνυπογράψει, έκανε τα στραβά μάτια προς τον επιχειρηματία για να πουλάει πολεμικό υλικό στην Ισπανία…

Κάθε πόλεμος, κάθε σύρραξη, κάθε εμφύλιος, έχει τα μυστικά του, τα πρόσωπα, τις καταστάσεις, τα συμφέροντα, τα σκοτεινά σημεία, τις μεταβαλλόμενες συνθήκες και τις ανθρώπινες σχέσεις που τον καθορίζουν. Ευχαριστώ Γιάννη Παντελάκη που έριξες λίγο παραπάνω φως στην υπόθεση αυτή που βρισκόταν στη σκιά.

Μαίρη Σάββα